Mowa jako wskaźnik rozwoju człowieka
Mowa jest jednym z czynników pozwalających określić poziom rozwoju umysłowego człowieka. Zaburzenia mowy wpływają na występowanie trudności w czytaniu i pisaniu. Mowa odgrywa ważną rolę w życiu człowieka, dlatego, iż pozwala porozumiewać się z innymi ludźmi, wyrażać swoje myśli, potrzeby, emocje. Dlatego nie można dopuścić do wystąpienia jakichkolwiek nieprawidłowości w rozwoju mowy.
Rodzice powinni wykorzystać sytuację, aby rozwijać mowę dziecka, nazywając przedmioty i zjawiska w życiu codziennym, np. przy karmieniu czy kąpaniu, niezależnie od miejsca.
Wiek przedszkolny to trzeci okres rozwoju mowy. Która w tym czasie ma charakter sytuacyjny tzn. związana jest z wykonywanymi akurat przez dziecko czynnościami. Dziecko na tym etapie posiada spory zasób słów oraz posługuje się zdaniami złożonymi tak współrzędnie jak i podrzędnie złożonymi. Natomiast już trzyletnie dziecko jest w stanie poprawić złą wypowiedź rówieśnika oraz osoby dorosłej. Potrafi budować wypowiedzi biorąc pod uwagę czy jest jednym z kilku źródeł informacji słuchacz czy też jedynym.
W wieku trzech lat przy pomocy książeczek można nauczyć dziecko nazw czynności. Należy stale rozmawiać z dzieckiem namawiając je do powtarzania, pamiętając przy tym, aby nawet polecenia i zakazy wypowiadać spokojnym tonem. W tym okresie dziecko zadaje dużo pytań, przez co samo zdobywa nowe wiadomości. Tworzy też własne słowa zwane neologizmami dziecięcymi, ponieważ nie zna wystarczająco dużo wyrazów, pod względem gramatyki są one jednak utworzone poprawnie. Przed piątym rokiem życia mogą występować nieprawidłowości w mowie w zakresie artykulacji, jednak w wieku pięciu lat powinny zniknąć. Dzieci w wieku pięciu, sześciu lat potrafią określać właściwości przedmiotów oraz uogólniać ich cechy, zależności między osobami, rzeczami czy też zjawiskami. Stopień opanowania mowy przez dziecko w wieku przedszkolnym jest jednym z elementów pozwalających określić jego dojrzałość szkolną.
Wspomaganie rozwoju mowy jest potrzebne nie tylko ze względu na umiejętność komunikowania się, ale także ze względu na rozwój umysłowy. Wspomaganie polega na stwarzaniu sytuacji, w których dziecko:
- będzie się wypowiadało z chęcią,
- będzie działało samo i będzie opowiadało o tym,
- opisuje rzeczywistość i związki przyczynowo-skutkowe,
- będzie w stanie przewidzieć co się stanie,
- będzie rozwijać swoją ciekawość i uważne słuchanie.
Mowa służy człowiekowi przede wszystkim do przedstawiania świata, rzeczywistości, zjawisk, czynności za pomocą słów oraz do porozumiewania się z innymi ludźmi.
Mowa jest odpowiedzialna m. in. za kształtowanie ludzkiej psychiki. Poza tym uważa się, że niska inteligencja wiąże się z opóźnionym rozwojem mowy oraz opóźniony rozwój mowy może przyczynić się do niskiego poziomu inteligencji. Jednak zależność ta nie zawsze występuje.
Duże znaczenie w rozwoju dziecka ma też słowo pisane, czyli książka. Pozwala zdobyć mu nowe wiadomości lub poszerzyć te, które już ma, nauczyć się wyrażać swoje myśli i uczucia. Aby książka mogła spełniać swoje zadania autorem jej powinien być wybitny pisarz. Zaburzenia mowy mogą być przyczyną występowania trudności w pisaniu i czytaniu.
Okres swoistej mowy dziecka - od 3 do 7 roku życia.
Mowa w dalszym ciągu się rozwija, następuje rozwój artykulacyjny, wzbogaca się zasób słownictwa, rozwija się umiejętność budowania zdań złożonych. U czterolatków w dalszym ciągu występują zniekształcenia, ale w nieco mniejszym stopniu. Pojawiają się neologizmy.
Dziecko 3 letnie, potrafi porozumieć się z otoczeniem, jego mowa jest już w pewnym stopniu ukształtowana, jednak jej rozwój odbywa się w dalszym ciągu i często pojawiają się błędy. Dziecko trzyletnie powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe, spółgłoski: p, b, m, f, w, ś, ź, ć, dź, ń, k, g, h, t, t, d, n, l, ł, j. Pojawiają się również głoski takie jak: s, z, c, dz. Dziecko już umie wypowiadać większość z tych głosek poprawnie w izolacji, a w mowie potocznej zastępuje je zaś głoskami łatwiejszymi. Dziecko zmiękcza głoski: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż na głoski: ś, ź, ć, dź.
Najczęstsze błędy językowe pojawiające się u trzylatków, które mogą utrzymywać się do 5 roku życia, to:
• opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej (zupa pomidorowa = zupa midolowa, lokomotywa - komotywa);
• przestawianie głosek w wyrazie (ławka = wałka);
• tworzenie nowych wyrazów (zadzwonić + telefonować = zatelefonić, żelazko = prasowaczka, oparcie krzesła = opieranka).
• głoska r może być wymawiana jako j lub l , ewentualnie jako ł
• zamiast f występuje często ch i odwrotnie.
Dziecko 4 letnie, potrafi już mówić o przeszłości i przyszłości. Zadaje mnóstwo pytań.
• utrwalają się głoski s, z, c, dz, dziecko nie powinno ich zamieniać na ich zmiękczone odpowiedniki ś, ż, ć, dż;
• głoski sz, ż, cz, dż dziecko może wymieniać na s, z, c, dz - jest to tzw. seplenienie fizjologiczne;
• pojawia się głoska r, choć jej brak nie powinien jeszcze niepokoić;
• może pojawić się tzw. hiperpoprawność związana z opanowaniem nowych, trudnych głosek np. zastępowanie głosek s, z, c, dz, przez sz, ż, cz, dż - np.: sztół, czukierek;
Dziecko 5 letnie, mowa dziecka w tym wieku powinna być zrozumiała a wypowiedzi dziecka wielozdaniowe
• dziecko potrafi już bezbłędnie powtórzyć sz, ż, cz, dż, choć w mowie potocznej mogą wciąż być zastępowane przez s, z, c, dz;
• głoska r powinna być już wymawiana, chociaż często pojawia się dopiero w tym okresie;
• wypowiedzi uwzględniają kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo - skutkowe, są zwykle poprawne gramatycznie;
• dziecko potrafi wyjaśnić znaczenie słów, opisać cechy przedmiotów i możliwość ich zastosowania;
• dziecko chętnie poprawia innych i samego siebie, szukając prawidłowego brzmienia wyrazu;
Dziecko 6 letnie. powinno już prawidłowo wymawiać wszystkie głoski, oraz powinno mieć opanowane mówienie.
• powinno poprawnie wymawiać wszystkie dźwięki nawet te najtrudniejsze do opanowania czyli głoski sz, ż, cz, dż oraz r;
• umieć porównywać (odnajdywać różnice i podobieństwa) oraz klasyfikować przedmioty pod względem wielkości, kształtu, koloru, ciężaru, funkcji użytkowej
• dokonywać analizy i syntezy słuchowej wyrazów o prostej budowie fonetycznej (tzw. głoskowania)
• wyodrębniać głoski na początku, na końcu i w środku wyrazu
• samodzielnie wymyślać wyrazy rozpoczynające się na daną głoskę
• wyklaskiwać ilość sylab w wyrazie
• określać położenie przedmiotu względem otoczenia (nad, pod, obok, między, wewnątrz itp.)
• określać kierunek (do tyłu, na wprost, w bok itp.)

Propozycje zabaw
Ćwiczenia praksji oralnej (ćwiczenia narządów artykulacyjnych) mają na celu wypracowanie u dzieci zręcznych i celowych ruchów warg, języka i podniebienia, które konieczne są do tego by dzieci mówiły prawidłowo. Zbyt mała sprawność warg i języka stanowi najczęstszą przyczynę wad wymowy.
Przykłady takich ćwiczeń:
• ·Wysuwanie i chowanie języka
• ·Unoszenie języka na dolną i na górną wargę
• ·Liczenie językiem zębów
• ·Mlaskanie językiem
• ·Unoszenie języka do nosa i opuszczanie na brodę
• ·Cmokanie
• ·Parskanie

Ćwiczenia oddechowe mają na celu pogłębienie oddechu, naukę prawidłowego toru oddychania a także wydłużenie fazy wydechowej. Dzięki nim dzieci nauczą się również ekonomicznie zużywać wdychane powietrze.
Przykłady takich ćwiczeń:
• ·Puszczanie baniek mydlanych
• ·Zdmuchiwanie kawałka papieru
• ·Dmuchanie na zawieszony na nitce obrazek
• ·Dmuchanie na piórka
• ·Dmuchamy na zapaloną świeczkę w ten sposób, aby płomień nie gasł, a ruszał się.
• ·Dmuchamy na pasek papieru. Zadanie polega na wychyleniu papieru w ten sposób, aby jak najdłużej utrzymał się pod takim samym kątem.
• ·Zanurzamy rurkę w wodzie mydlanej, nabieramy powietrza i wydychamy przez rurkę.

Ćwiczenia słuchu fonematycznego mają na celu nauczenie dzieci różnicowanie dźwięków mowy. Zdolność precyzyjnego słyszenia i różnicowania dźwięków z otoczenia, a później dźwięków mowy jest również niezbędna do prawidłowego wymowy.
Przykłady ćwiczeń:
• ·Porównywanie różnych odgłosów- zwierząt pojazdów
• ·Naśladowanie słyszanych odgłosów
• ·Rozpoznawanie osób po głosie

Ćwiczenia fonacyjne mają na celu nauczenie dzieci właściwego posługiwania się głosem, ustawienie właściwej emisji głosu oraz odpowiednie posługiwanie się nim.
• ·Ćwiczenia długiej wymowy samogłosek
• ·Naśladowanie odgłosów zwierząt
• ·Naśladowanie dźwięków z otoczenia
• ·Powtarzanie zdań szeptem i głośno

Bajki artykulacyjne
„Dzień dobry misiu”
Dzisiaj twój język będzie małym misiem, a buzia jego domkiem. Miś obudził się wcześnie rano – poprzeciągał się, poziewał (szerokie ziewnięcie). Zrobił poranną gimnastykę – kilka podskoków (unoszenie języka na górny wałek dziąsłowy), kilka wymachów rąk (wypychanie językiem policzków) i pięć okrążeń (w prawo i w lewo) wokół stołu (ruchy okrężne języka w przedsionku jamy ustnej, usta zamknięte). Umył ząbki (oblizywanie czubkiem języka górnych i dolnych zębów po wewnętrznej stronie przy zamkniętych i otwartych ustach). Postanowił policzyć swoje ząbki (dotykanie czubkiem języka każdego zęba na dole i górze). Nagle poczuł wielki głód i usłyszał jak mu burczy w brzuchu (wibrowanie wargami bbb,bbb).To znak, że pora na śniadanie i pyszny miodek ( oblizywanie warg).

Literatura:
„Rozwój mowy dziecka od narodzin do 7 roku życia” neurologopeda Kinga Dąbrowska.


Opracowanie: mgr Małgorzata Korytkowska-Pufka